ماهواره های فارسی زبان و زندگی روزمره مردم

مقاله من در الشرق الاوسط فارسی :
http://www.majalla.com/far/1392/05/article3978

نگاهی بر تاثیرگذاری شبکه‌های فارسی ماهواره بر زندگی ایرانیان

با دشوارتر شدن زندگی روزمره مردم ایران در سالهای اخیر، چه از نظر سخت گیری های فرهنگی و چه دشواری زندگی اقتصادی، گرایش به سریال های عامه پسندی که قادرباشند زندگی را ساده تر و غریزی تر نشان دهند افزایش یافته است.

هر روز از تعداد تماشاگران تلویزیون صدا وسیما کاسته می شود – عکس از گتی ایمجز

سونامی تماشای سریال های عامه پسند نه تنها شبکه های ماهواره ای را متوجه سیل بینندگان خود کرد بلکه بسیاری از تهیه کنندگان و کارگردانان ایرانی را متوجه بازار پر سود این نوع سریال ها کرد به شکلی که پدیده جدید ساخت و توزیع سریال های عامه پسند نه از طریق تلویزیون جمهوری اسلامی که از طریق شبکه ویدئویی خانگی (مانند سریال های قهوه تلخ و قلب یخی) ظهور کرد. تجارتی که بسیار پرسودتر و کم دردسرتراز کار با تلویزیون ایران بود.

اما آژیر خطر مسولان فرهنگی کشور نه برای سونامی سریال های عامه پسند که سینما و تئاتر را به انزا می برد ونه برای سیل تبلیغات کالاهای مصرفی که جامعه مصرفگراتر را تربیت می کرد که بخاطرشبکه هایی چون “فارسی۱″ و فیلم ها و سریال های آنها به صدا در آمد.

شبکه های ماهواره ای، سابقه ای ۲۰ ساله

نخستین دیش های ماهواره ای آنالوگ در اواخر سال ۱۳۷۱ وارد ایران شدند که مردم می توانستند به وسیله آنها تعداد محدودی کانال های ماهواره ای را ببینند. تنها یک سال بعد از حضور ماهواره ها بود که مجلس شورای اسلامی قانون ممنوعیت استفاده از ماهواره را تصویب کرد که به موجب آن توزیع و استفاده از ماهواره ممنوع شد و برای استفاده کنندگان مجازاتی معادل ضبط تجهیزات ماهواره ای و جریمه ای بین یکصد تا سیصد هزار تومان تعیین شد. مجازاتی که سخت گیرانه به نظر نمی رسید.

در سال ۱۳۷۹ گیرنده های دیجیتال وارد کشور شد که کیفیت و تعداد کانال های در دسترس را تا هزاران کانال افزایش داد و سال ۸۷ آغاز تحولات مهم در زمینه شبکه‌های فارسی زبان ماهواره بود از جمله شبکه‌های «ام.بی.سی»، «بی بی سی فارسی»، در سال ۸۷، «فارسی وان» در سال ۸۸، «پی ام سی خانواده»، «جم کلاسیک» و «من و تو» در سال ۸۹ تاسیس شدند که پرمخاطب‌ترین شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان بودند.

عبدالله بیرچانلو عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و هنر معتقد است: “عمده‌ترین مسئله‌ای که باعث شد مردم از تلویزیون روی گردانند و به سمت ماهواره‌ بروند سریال‌های عامه‌پسند و خانوادگی شبکه‌های فارسی زبان بوده است.”

ابراهیم کارمند شرکت پتروشیمی در مرکز ایران به الشرق الاوسط می گوید: ” در میان همکاران کارگر و کارمندان من، بیشتر صحبت از سریال های شبکه “جم GEM” است که به خاطر سریال های ترکیه ای است که علاقمندان زیادی دارد و همچنین شبکه من و تو که اخبار را خیلی عامیانه بیان می کند و برخی هم بی بی سی فارسی را بخاطر برنامه آپارات آن می بینند.”

ماهواره های فارسی و زندگی روزمره

نظرسنجی صدا و سیما در سال ۱۳۷۴ نشان می دهد که ۴۴٫۹ درصد پاسخگویان تهرانی برنامه ماهواره ها را می دیده اند.اکثریت این افراد دلیل تماشای برنامه های ماهواره را “جذاب و خوب بودن برنامه ها” دانسته اند. ( مرکز پژوهش های صدا و سیما، ۱۳۷۴)

در حال حاضر ۶۰ درصد ایرانی ها مخاطب کانال های ماهواره ای هستند (حدود ۴۵ میلیون نفر) و پرمخاطب ترین شبکه های ماهواره ای امروز ایران یعنی بی بی سی فارسی، فارسی وان، پی ام سی خانواده ، جم کلاسیک و من و تو به ترتیب در سالهای ۱۳۸۷ تا ۱۳۸۹ تاسیس شده اند.

پژوهش ها نشان می دهد گرایش مردم به ماهواره ها بیشتر با انگیزه تفریح و سرگرمی صورت می گیرد. پخش سریال های عامه پسند و خانوادگی از شبکه های فارسی زبان در درجه اول و تماشای شوهای تلویزیونی و برنامه های سیاسی و خبری در درجه بعدی از مهمترین علل این علاقمندی است.

نظرسنجی صدا و سیما نشان می دهد که پاسخگویان مهمترین علت گرایش به استفاده از ماهواره را ضعف امکانات تفریحی و سرگرمی داخلی به خصوص ناتوانی برنامه های صداو سیما در برآوردن نیازهای اقشار مختلف دانسته اند.( واحد سنجش افکارصدا و سیما، ۱۳۷۳)

آرزو دانشجوی معماری به الشرق الاوسط فارسی می گوید: ” در میان کسانی که می شناسند بیشتر شبکه من و تو، بی بی سی فارسی و شبکه جم را می بینند. شاید در مرحله بعد از اینها فارسی۱ قرار گیرد که هر روز کمتر دیده می شود بخاطر اینکه واقعا سریال های آبکی دارد. از نظر سریال ها، شبکه جم بیشتر دیده می شود شاید به خاطر اینکه انبوهی از سریال های ترک را پخش می کند.”

همچنین رضوان کارشناس آب شناسی در تهران به الشرق الاوسط فارس می گوید: “الان در بین اطرافیان من شبکه های من و تو، بی بی سی و جم بیشترین بیننده را دارد. مدتی است که شبکه جم جای فارسی را گرفته چون جم سریال های ترک پخش می کند که خیلی مانند فارسی زنان را با لباس های لختی نمایش نمی دهد و موضوعات این سریال های ترک بیشتر خانوادگی و عاشقانه با سوز و گداز زیاد است. همین الان جم یک سریال پخش می کند بنام “حریم سلطان” که خیلی پربیننده است در ایران و دیگه کمتر فارسی دیده می شود.”

حساسیت فرهنگی و بحث انگیزی شبکه های ماهواره ای

حاکمیت جمهوری اسلامی بطور کلی هدف و کارکرد ماهواره ها را در جهت تهاجم فرهنگی و تضعیف هنجارهای مذهبی و اخلاقی می داند.نشریه داخلی قوه قضاییه، برنامه های ماهواره ای را ابزار تهدید برای خانواده دانسته که باعث فروپاشی و شکست خانواده ها، ترویج ابتذال و تبلیغ روابط نامشروع و مبتذل می شود.

همچنین پایگاه حوزه علمیه قم از ماهواره ها به عنوان “دجال مدرن” یاد کرده و معتقد است تمامی این شبکه ها، هر کدام با مأموریتی خاص به مقابله با اسلام برخاسته اند. از نظر برخی رسانه های محافظه کار و مذهبی در ایران شبکه های فارسی زبان ماهواره باعث اشاعه فحشا و بی بندوباری، باز شدن چشم های شیطان، گسترش دختران فراری ، بد حجابی و زنان خیابانی و ترویج هوس خواهی و تنوع طلبی می شود.

با این حال مناقشه درباره شبکه های ماهواره ای این روزها در ایران گرداگرد فارسی۱ و بی بی سی فارسی می چرخد.

حساسیتی که نسبت به سریال های عامه پسند خصوصا از سوی شبکه فارسی۱ در میان محافظه کاران ایران ایجاد شد را امیر علی تفرشی دانشجوی رشته ارتباطات با تحلیل محتوای برخی سریال های این شبکه نشان داده که نوشته است: “عشق، خیانت، شهوت؛ داستان آدم هایی که زندگیشان مملو از رابطه های جنسی، شهوت رانی ها و بی بند و باری هاست، داستان آدم هایی که مهترین دغدغه شان سقط بچه نامشروعشان است یا خیانت به همسرانشان؛ این است داستان آدم های فارسی ۱٫”

اگر حساسیت نیست به سریال های عامه پسندانه در شبکه هایی مانند فارسی۱ ، حساسیتی کمتری سیاسی و بیشتر فرهنگی و از منظر ارزشهای خانوادگی است اما این حساسیت نیست به بی بی سی فارسی از نوع امنیتی و سیاسی است بطوری که بسیاری از اتهامات سیاسی یی که روزنامه نگاران در ایران امروز با آن روبرو هستند اتهام همکاری با بی بی سی فارسی بوده است.

با این حال حساسیت فرهنگی نسبت به کانال های فرهنگی تنها در حوزه رسمی و واکنش های حاکمیت نبوده است. خانواده های ایرانی نیز خصوصا در بخش سنتی و مذهبی که ماهواره نیز تماشا می کنند نسبت به نوع پوشش بازیگران زن و روابط بین آنها حساس هستند.

این حساسیت خصوصا درباره سریال های فارسی۱ در میان خانواده ها بیشتر دیده می شود و این خود عاملی بود که بعد از مدتی با آغاز پخش سریال های ترکیه ای از شبکه جم، بیشتر خانواده به سمت این سریال ها گرایش پیدا کنند. فائزه خبرنگار در تهران به الشرق الاوسط فارسی می گوید: “فعلا تب فارسی۱ فروکش کرده و نوبت به کانال جم رسیده که سریال های ترکی پخش می کند.”

کارکردهای شبکه های ماهواره ای فارسی زبان

سه کارکرد تفریحی–سرگرمی، تجاری–تبلیغاتی و خبری-سیاسی ، مهمترین کارکردهای شبکه های فارسی زبان ماهواره ای در جامعه امروز ایران هستند که به نسبت های گوناگون در شبکه ها ی مختلف به کار گرفته می شود.

با این حال در سال های اخیر به جز برخی شبکه های دولتی مانند بی بی سی و صدای آمریکا که از تبلیغات تجاری استفاده نمی کنند، دیگر شبکه ها با افزایش حجم تبلیغات و آگهی های تجاری روبرو بوده اند به شکلی که ما با انبوهی از شبکه هایی روبرو هستیم که صرفا به آگهی های تبلیغاتی فروش کالاهای مصرفی می پردازند.

با افزایش گرایش مردم ایران به ماهواره ها، شرکت های تجاری نیز بازار تبلیغاتی بسیار مناسبی برای فروش کالاهای خود پیدا کردند بطوری که مخاطب ایرانی به طور مداوم با شماره موبایل های اپراتورهای ایرانی بر روی این شبکه ها روبرو می شود که کالای تبلیغ شده را براحتی در دسترس آنها قرار می دهد. گرچه قوه قضاییه ایران در چند مورد با افرادی که نمایندگی فروش این کالاها را داشتند برخورد کرد اما این برخوردها به درازا نیانجامید و متوقف شد.

تبدیل شدن شبکه های ماهواره ای فارسی زبان به شبکه های تجاری آنچنان اهمیت یافته است که یک شرکت تحقیقات رسانه در تهران بخشی برای پایش آگهی های ماهواره ای برای مشتریان داخلی و خارجی خود راه اندازی کرده است. پایش آگهی های تجاری ماهواره ای طبق مصوبه وزارت ارشاد اسلامی ممنوع است اما این شرکت، بخش پایش ماهواره را به یک کارمند خانگی واگذار کرده و با اینکه ریسک و خطرهایی برای آنها دارد اما اهمیت تجاری موضوع آنقدر مهم است که ریسک آن پذیرفته شود.

در مجموع حساسیت حاکمیت جمهوری اسلامی نسبت به تاثیر برنامه های ماهواره ها بر خانواده و ارزش های اسلامی ناشی از آن است که آنها تاثیر ماهواره ها به شکل افراطی برآورد می کنند و معتقدند که ماهواره ها آنقدر قدرت دارند که بتوانند دیدگاهها و ارزش های مردم را تغییر دهند.

تحقیقات مختلف دانشگاهی این ادعا را رد می کنند و تاکید می کنند که مردم در برابر تاثیر رسانه ها و از جمله ماهواره ها منفعل نیستند و در برابر پیام های آنها واکنش های مختلفی نشان می دهند.

مسئله مجازی بودن پیام های رسانه ای همچون ماهواره ها در برابر سیلی از واقعیت ها در زندگی مردم ماهواره ها را به ابزارهایی برای سرگرمی و آرام شدن بعد از یک روز کاری تبدیل می کند که در برخی جزئیات زندگی و رفتار مردم تاثیرات اندکی دارد اما قادر نیست کلیت زندگی اجتماعی خانوادگی را دگرگون کند.