یاد استاد عبدالحسین زرین کوب

24 شهریور ماه سیزدهمین سالگرد درگذشت استاد عبدالحسین زرین کوب بود. مردی بزرگ در عرصه ادب و تاریخ و عرفان . 
به یاد دارم که برای تشییع جنازه جلوی بیمارستان پارس اگر اشتباه نکنم در بلوار کشاورز جمع شده بودیم که دکتر سروش هم از راه رسید. تشییع جنازه از بیمارستان تا دانشگاه تهران انجام شد و جمعیت زیادی در جلوی مسجد دانشگاه جمع بودند. 
وزیر فرهنگ وقت دکترمهاجرانی هم حضور داشت. 
من شخصا از برخی کتاب هایش نهایت لذت را برده ام و همچنان می بردم خصوصا تاریخ تصوف.
یادش گرامی باد.
علی دهباشی مقاله ای را درباره این مرد بزرگ نوشته که خواندنی است. 

دکتر عبدالحسین زرین کوب و نهضت نوین فرهنگی ایران / علی دهباشی

انتشار 15 سپتامبر 2012

دکتر عبدالحسین زرین کوب

بیست و چهارم شهریور سالگرد درگذشت دکتر عبدالحسین زرین کوب است ( بروجرد ۲۷ اسفند ۱۳۰۱ ـ تهران ۲۴ شهریور ۱۳۷۸)  بدون شک او از جایگاه خاصی در فرهنگ و ادب ایران برخوردار است. به همین مناسبت مقاله ای را که می خوانید ارائه می کنیم

گذشت کاروان عمر نرمک نرمک ما را به سیزدهمین سالگرد درگذشت دکتر عبدالحسین زرین‏ کوب نزدیک مى‏سازد و جاى خالى او را دیگر بار به خاطرمان مى ‏آورد که در سایه گسترده این درخت پر برگ و بار بود که تمامى رهروان ودلبستگان ادب و فرهنگ فارسى و ایرانى فرصت آسایش مى‏ یافتند.

استاد ما دکتر عبدالحسین زرین‏ کوب دانش آموخته و رهرو نهضت نوین فرهنگى ایران بود که از سالهاى آغازین سده اخیر با ظهور فرهیختگانى چون علامه على ‏اکبر دهخدا، علامه محمد قزوینى، ملک الشعراى بهار، بدیع الزمان فروزانفر، مجتبى مینوى، دکتر محمد معین، دکتر ذبیح ‏اللّه صفا، عباس اقبال آشتیانى، ابراهیم پورداود، و… آغاز گشته و مى‏ کوشید تا با نگاهى منتقدانه و عالمانه به میراث ادبى و فرهنگى ایران زمین، گوهر بى‏ همتاى ادب و فرهنگ فارسى را از ویرانى و آلودگى رهانیده و زبان کهن فارسى را از حشو و زوائد بیجا پیراسته و نهال ادبیات نوین ایران را بارور سازد. از این روى دکتر زرین‏ کوب به نسلى از دانشوران ایران تعلق داشت که مفهوم امروزین و ژرف سنّت و فرهنگ ایرانى را پرورش داده‏ اند. فعالیّت شبانه‏ روزى این مرد برجسته و کم‏ نظیر در راستاى اهداف ژرف وى و دیگر یاران متقدّم و متأخرش، شکل دهنده نهائى‏ ترین تصویر و توصیف عالمانه از فرهنگ، تاریخ و ادب ایران‌زمین است.

دکتر زرین‏کوب در دوره‏ اى براى تحصیل در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران قدم نهاد که هنوز استادان بزرگ زبان و ادبیات فارسى همچون بدیع الزمان فروزانفر، ملک الشعراى بهار، عباس اقبال آشتیانى، و… در قید حیات بودند. در واقع ویژگى خاص این گروه آن بود که جملگى بلاواسطه دانش آموخته مدارس سنّتى و لاجرم بر مباحث و مبانى سنّتى ادب ایران که علاوه بر لغت و معانى و بیان و بدیع با علوم دیگر از قبیل حکمت، تصوّف، و قرآن و حدیث سخت آمیخته است، مسلّط بودند. با این‌همه آنچه بیش از همه با ادبیات کهن ایرانى و بویژه نثر فارسى پیوند خورده، تاریخ است. همین رابطه تنگاتنگ است که موجب خلق شاهکارى عظیم چون شاهنامه گردیده که هم تاریخ است و هم ادب، یا تاریخ بیهقى که آکنده از ظرائف و توصیفات متعالى ادبى و همچنان از بهترین نمونه‏ هاى نثر نویسى فارسى است. و در پرتو همین سنّت بود که استادان نامدارى چون قزوینى، تقى‏ زاده، فروغى، نفیسى، عباس اقبال و… جملگى در هر دو زمینه ادب و تاریخ برجسته شدند و همچنان پیوستگى این دو معنا را در بستر هویت فرهنگى ایران زمین حفظ کردند.

ماسک از صورت عبدالحسین زرین کوب کار تاها بهبهانی

استاد ما نیز ادیب و تاریخنگار بود. در او تاریخ و ادبیات در هم پیوسته بود، تاریخ را از چشم ادبیات مى‏ دید و در ادبیات تاریخ را مى‏جست. در این باره خود چنین مى‏ گفت که «در هیچ زمینه به اندازه تاریخ وقت صرف نکردم و در هیچ زمینه هم به قدر تاریخ با دشواریهاى یأس انگیز مواجه نشدم… حتى در اشتغال به حکمت و عرفان و در مطالعات راجع به کلام و ادیان همه چیز را از پشت عینک تاریخ نگاه کردم. تاریخ براى من تبلور اندیشه‏ ها و تجربه‏ هاى انسانى شد. در حکمت، در عرفان، در هنر و ادبیات مواردى بود که به جدّ و با تأمل جوهر و حقیقت نکته مورد نظر را در تاریخ مى‏ یافتم. از همان ایّام با تاریخ بزرگ شدم، با تاریخ خوگر شدم و هر جا برایم مشکلى پیش آمد جوابش را از تاریخ گرفتم. در مدارس سالها تاریخ تدریس کردم ـ از سومر و مصر تا انقلاب اکتبر و جنگ جهانى. در دانشکده‏ ها تاریخ اسلام، تاریخ ایران،  تاریخ ادیان، تاریخ علوم، و تاریخ ادبیات و هنر موضوع عمده درس و مسأله عمده تحقیق در سالهاى عمرم بود». (نقل از حکایت همچنان باقى). حاصل سالها ممارست و مطالعه وى را در متون مختلف ادبى و تاریخى عربى و فارسى در جامعیّت آثار وى مى‏ توان

دید.

فارغ التحصیلان دانشکده ادبیات ـ محمد امین ریاحی و عبدالحسین زرین کوب کنار هم دیده می شوند.

با دکتر عبدالحسین زرین کوب ـ لندن ، جمعه ۳۱ شهریور ۱۳۷۴ ( ۲۲ سپتامبر ۱۹۹۵) عکس از دکتر قمر آریان

ولى این جامعیّت آثار تنها نتیجه تحقیق و تدبّر در متون کهن نبوده بلکه به همان میزان که او در منابع کهن مطالعه داشت در تحقیقات جدید و روشمند و تطبیقى اروپائیان نیز مسلط بود. دکتر زرین‏کوب در سالهاى نوجوانى انگلیسى و فرانسوى را آموخت. در دوران جنگ دوّم از صاحب منصبان ایتالیائى و آلمانى حاضر در ایران این دو زبان را نیز فرا گرفت، و بعدها در دوران تدریس در دانشگاه کالیفرنیا به یادگیرى زبان اسپانیائى پرداخت. آشنائى با این زبانها به او امکان مى‏ داد تا از آخرین تحقیقات اروپائیان در ادبیات ایران و مشرق زمین، همچنین ادبیات تطبیقى بهره گیرد، علاوه بر آن در بنیانهاى فکرى غربیان بخوبى تفکّر و تدبّر نماید. جامعیّت آثار وى نیز از همین سرچشمه مى‏گرفت که او از نگاه امروز به گذشته مى‏ نگریست و از نگاه سنّت در پدیده‏ هاى امروزین نظر مى‏افکند. غرب را بخوبى و بر مبناى چند دهه مطالعه و تدبّر در بنیادهاى فکرى غربیان شناخته و آنگاه تلفیقى نیک از روشها و سنجه‏ هاى مغرب‌زمین و مظروف فرهنگ و ادب ایران ارائه نمود.

با این حال بهره‏ گیرى وى از غربیان فقط در بر گرفتن آن دیدگاهها و سنجه‏ ها محدود نمى‏ شد، بلکه در روش کار نیز بسیار از آنان آموخته بود. در طول مطالعات طولانى و ممتد خود، مداوم از مطالب یادداشت برمى‏ داشت که حاصل آن یادداشتها را مى‏ توان در تعلیقات فراوانى که در انتهاى کتابهاى وى جاى دارند، مشاهده نمود. این تعلیقات متعدّد که گاه حتّى خسته کننده به نظر مى‏رسند، خواننده را از دیدگاهها و نظریات موجود قدیم و جدید آگاه مى‏ سازد، در عین حال صحت رأى نویسنده را که بر مبانى علمى و منطقى استوار گردیده نشان مى‏دهد. این ویژگى در آثار دکتر زرین‏ کوب است که تحقیقات او را از سایر محققّان همعصر وى متمایز و مشخص ساخته و آن را به عنوان بهترین نمونه تحقیق علمى ممتاز مى‏گرداند. در عین حال در این آثار نشانه‏اى از خشکى معمول در تحقیقات علمى به چشم نمى‏ خورد و همین امر موجب گردیده تا آثار دکتر زرین‏ کوب با استقبال خوانندگان عادى و غیردانشگاهى نیز رو به رو شود.

عبدالحسین زرین کوب ـ شرف الدین خراسانی و علی دهباشی

عبدالحسین زرین کوب ـ شرف الدین خراسانی و علی دهباشی

براستى رمز اقبال خوانندگان معمولى به آثار زرین‏ کوب چیست؟ چه عاملى موجب گردیده تا على‏رغم اشاره و ذکر نامها و شخصیتهاى بیشمار و انبوه یادداشتها و نظریات متفاوت که به نظر شخص غیر محقّق گیج کننده مى‏نماید، کتابهاى وى چون ورق زر پرخریدار و مطالب آن شیرین‏تر از عسل باشد؟ پاسخ این سؤال را باید در نثر زرین‏ کوب جستجو کرد. او که برخلاف بسیارى از همعصران خود ارتباط نوشتارى با مخاطب را بر رابطه گفتارى ترجیح مى‏داد، از نثرى آهنگین و پر از تلمیح استفاده مى‏ برد که حقیقتا معیارى براى پارسى‏ نویسى صحیح در عصر ما محسوب مى‏شود. او که خود یکى از صاحبنظران نقد ادبى در دوران ما بود، با تسلّط بر فنون بلاغت و غور در آثار ادبى درجه اول فارسى توانست با تکرار و جابجائى اجزاى جمله، استفاده از جملات استفهامى به نثرى جاندار دست یابد که جذابیّت موضوع را با شیرینى گفتار دو چندان مى‏ نمود. بواقع ارتباط او با نسل بزرگى از مخاطبانش ـ حداقل از دهه چهل تا آخرین سالهاى عمرش، یعنى سالهاى پایانى دهه هفتاد ـ زیباترین ارتباط کلامى بوده و کیفیت نثر آثار وى به مکتبى خاص در مفهوم‌نگارى مقولات ادبى، تاریخى، و عرفانى ایران بدل گشته است.

آنچه از دکتر زرین‏ کوب به صورت مکتوب باقى مانده موضوع هاى مختلفى را در بر مى‏گیرد، درست همان گونه که خود نیز در طول حیات پُربارش نسبت به هر چیزى کنجکاوى نشان مى‏داد. در میان آثار پرشمار وى از شعر و داستان و نمایشنامه تا مباحث تحقیقى مربوط به فرهنگ، ادیان، کلام، تصوّف و تاریخ و ادبیات و نقد ادبى و فلسفه تاریخ و همچنین برخى ترجمه‏ ها به چشم مى‏خورد. این ترجمه‏ ها یادگار دوران جوانى است و از میان آنها مى‏توان به تاریخ ادبیات فرانسه (و. ل. سولینه)، بنیاد شعر فارسى(دارمستتر). شرح قصیده ترسائیه (مینورسکى)، متافیزیک (فلیسین شاله)، برخى قطعات ادبى (نظیرمازپا اثر لرد بایرون) و مهمتر از همه فن شعر (ارسطو) اشاره کرد.-

با محمد دبیر سیاقی ـ باستانی پاریزی ـ عبدالحسین زرین کوب ـ قمر آریان و رستگار فسایی در جمع دانشجویان دانشگاه شیراز

بهار ۱۳۷۳ دانشگاه ویلونوا ـ از چپ : عبدالحسین زرین کوب ـ بیژن اسدی پور و علی بنوعزیزی

در میان تألیفات وى، نخستین گروه آثار تاریخى را باید نام برد. اگر از جزوه مختصر تاریخ تطّور شعر و شاعرى در ایران (۱۳۲۳) صرفنظر کنیم، نخستین تألیف بلند دکتر زرّین‏ کوب دو قرن سکوت (۱۳۲۸) است که شاید بیش از همه آثار وى با مجادله و مناقشه رو به رو شده و احساسات تندى را له و علیه خود برانگیخته است. کتاب که از قضاوتها و احساسات تند دوره جوانى در مورد متجاوزین عرب بى‏ بهره نیست دو قرن از تاریخ ایران را از حمله اعراب و سقوط سلسله ساسانى تا برآمدن صفّاریان در سیستان مورد بررسى قرار مى‏ دهد. وجه تسمیه کتاب نیز آن است که در این دو قرن اثرى از نوشتار فارسى دیده نمى‏شود. در هر حال آن قضاوتهاى تند در اثر تاریخى بعدى نویسنده تاریخ ایران بعد از اسلام (۱۳۴۳) تعدیل شد، گرچه این کتاب نیز در محاق سانسور زمان گرفتار شد، و فصلى از آن حذف، جلد دوّم آن نیز معدوم و نهایتا فقط بخشى از جلد اوّل آن در سال ۱۳۵۰ منتشر گردید. گو آنکه فصل حذف شده سرانجام در دهه ۱۳۶۰ با عنوان دفتر ایام به چاپ رسید. دفتر ایّام با این جمله آغاز مى‏گردد: «پادشاهان جهان از بدرگى، دنیا را همواره به خاک و خون کشیده‏ اند و کسانى را که در فطرت با آنها هیچ تفاوت نداشته‏ اند در زنجیر یاساهاى خودخواهانه خویش به بندگى و فرمانبردارى واداشته‏ اند.» بى‏دلیل نبود که تاریخ ایران با آن همه دشوارى روبرو شد. تاریخ ایران گرچه به علّت کژفهمى‏ ها نیمه کاره ماند، و تنها جلد اوّل آن تا پایان روزگار صفّاریان مجال چاپ یافت، ولى به دلیل فصل اوّل خود که شامل تحقیقى منحصر به فرد در منابع تاریخ ایران است همواره محلّ مراجعه محققان قرار خواهد گرفت.

دو کتاب بعدى بامداد اسلام (۱۳۴۶) و کارنامه اسلام (۱۳۴۸) گرچه کوتاه ولى بدون شک شاهکارهاى تاریخنگارى نویسنده محسوب مى‏گردند. کتاب اوّل به تاریخ اسلام از ظهور تا پایان دولت اموى مى‏پردازد و کتاب دوّم دستاوردهاى اسلام را براى جامعه بشرى جهانى مورد بررسى قرار مى‏دهد. هر دو کتاب از نثرى حماسى و لحنى موجز بهره داشته و عارى از هر گونه ایجاز مخلّ و اطناب ممل به رشته تحریر در آمده‏اند و بدون شک از آثار ماندگار نویسنده محسوب مى‏ گردند.

کتاب بعدى تاریخ در ترازو (۱۳۵۴) حاوى تفکرات نویسنده درباره فلسفه تاریخ و تاریخنگارى است، که قاعدتا باید مبنائى براى نگارش دو اثر بعدى تاریخى وى،  تاریخ مردم ایران (جلد اوّل ۱۳۶۴،و جلد دوّم ۱۳۶۷) و روزگاران ایران (۳ جلد، ۱۳۷۵) قرار گرفته باشد، هر چند که یافتن چنین رابطه‏ اى دشوار مى‏نماید. در عین حال روزگاران را مى‏توان به نوعى برآورده شدن رؤیاى دیرینه دکتر زرین‏کوب براى نگارش یک دوره کامل تاریخ ایران ارزیابى کرد و هر چند که این اثر از ثبت کامل وقایع و رویدادهاى تاریخى بسیار فاصله دارد ولى در عین حال تأملات نویسنده را درباره ادوار مختلف تاریخ ایران و نیروها و عوامل دخیل را در بر دارد.

نقد ادبى و معیارهاى آن دوّمین گروه از آثار دکتر زرین‏ کوب مى‏باشد. نگارش رساله تاریخ تطوّر شعر و شاعرى در ایران در عنفوان جوانى بخوبى ردّپاى این موضوع را در اندیشه‏ هاى نویسنده نشان مى‏ دهد، کماآنکه در کنار ترجمه فن شعر ارسطو، موضوع رساله دانشنامه خود را نیز به نقد ادبى اختصاص داد. این رساله پس از تکمیل با عنوان نقد ادبى در سال ۱۳۳۸ در دو جلد به چاپ رسید که همچنان یکى از کتب مرجع فارسى در این زمینه محسوب مى‏ گردد. شعر بى‏دروغ، شعر بى‏نقاب (۱۳۴۶) وآشنائى با نقد ادبى (۱۳۷۲) آثار دیگر دکتر زرین‏ کوب در بررسى و تدوین معیارهاى نقد ادبى است که بویژه کتاب اوّل به دلیل اشتمال مباحثى در خصوص نقدشعر قدیم و معاصر واجد اهمیّت هستند.

جداى از آثار فوق که به بررسى اصول نظرى نقد ادبى اختصاص دارد، دکتر زرّین‏ کوب را باید یکى از پرکارترین نویسندگان در زمینه نقد عملى به حساب آورد. مقالات وى در این زمینه که از سالهاى جوانى در مجلاّت ادبى عصر همچون سخن، یغما، راهنماى کتاب و… به چاپ مى‏ رسید چنان تشخّص و معروفیتى داشتند که مورد علاقه بزرگانى چون ملک الشعراى بهار و علاّمه محمد قزوینى قرار گرفتند، و آن گونه که مرحوم حبیب یغمائى گفته است، ملک الشعراى بهار «چون مجله یغما به دستش مى‏رسید نخست مقاله وى را مى‏ خواند و به من سفارش مى‏ کرد که در هر شماره از زرین‏ کوب مقالتى داشته باشم.» (نقل از ارمغانى براى زرین‏کوب) ادبیّات قدیم و جدید، هر دو، محل توجّه دکتر زرین‏ کوب بود، کماآنکه در سالى که به دلیل مسافرت سردبیر ثابت آن ایرج افشار، مسؤولیت سردبیرى مجله راهنماى کتاب  بدو سپرده شد، بخشى را براى بررسى ادبیات معاصر در آن گشود که پس از وى نیز ادامه یافت. با این همه خود گفته بود که «در نقد شعر از درگیرى به آنچه «منتقد» را در مشاجرات حادّ هر روزینه وارد مى‏کند عمدا پرهیز کردم، چرا که این مشاجرات محیط تفاهم مى‏ خواهد و بدون آن هر چه به نام نقد عرضه شود نقد بازار است.» نقش بر آب در هر حال مقالاتى چون نقد «از صبا تا نیما» و یا داورى‏هاى وى در «از گذشته ادبى ایران» از نمونه‏ هاى ماندگار نقد ادبى صحیح و راهگشا در روزگارماست.

عبدالحسین زرین کوب و قمر آریان ـ عکس از رضا نوربختیان)

تحقیقات در باب زبان و فرهنگ و نیز ادبیات ایران موضوعى بود که در سراسر دوران حیات توجّه دکتر زرین‏ کوب را به خود مشغول داشت، و در سایه این فعالیّت پیگیر توانست فهم ایستا و ناپیراسته چند نسل قبل را بتدریج و در پرتو نهضت نوین ادبى ایران دگرگون سازد. به انگار او «امروز دیگر نمى‏توان آنچه را «تاریخ ادبیات» و «سبک‏ شناسى» مى‏ خوانند از قلمرو «نقد ادبى» بیرون شمرد. چون، آنچه نسل امروز از نقاد و ادیب مى‏ خواهد فهم درست شعر و ادب گذشته و قضاوت درست در آن باب است. تحقیق در سرگذشت شاعر و محیط او، مطالعه در نسخه‏ هاى موجود از آثار شاعر، شیوه زبان و بیان او، و این‏گونه مباحث، اگرچه در جاى خود مهمّ است لیکن به هر حال جز بدان قدر که ضرورت دارد مطلوب نیست و افراط در این بحث‏ها، سبب خواهد شد که مردم ـ خاصه جوانان ـ از ادب واقعى که مطلوب آنهاست مهجور بمانند و بیهوده در جستجوى آنچه مطلوب نیست سرگشته شوند.» (از مقدمهبا کاروان حلّه)

    مجموعه‏ اى از مقالات او که با نام کاروان حلّه منتشر شد و حاوى تحقیقى در احوال بیست شاعر فارسى زبان از رودکى تا بهار است، به زبان اردو نیز ترجمه و منتشر شد. مقاله «جهان صائب» با گذشت چندین دهه از تألیف آن هنوز سخت خواندنى است. از گذشته ادبى ایران (۱۳۷۵) که نوعى تاریخ ادبیات محسوب مى‏ شود، در کنار سیرى در شعر فارسى (۱۳۶۳) دانشجوى جوان را با سلاحى براى بازشناختن سره از ناسره در ادبیات فارسى مجهز مى‏ سازد.

در عین حال تتبّع استاد تنها به زمینه‏ هاى ادبى منحصر نمى ‏گردد، بلکه جنبه‏ هاى گوناگون فرهنگ ایران از باورها و خرافات عامه مردم درباره جن یا استخاره تا آداب و سنن مردم نظیر سفره ایرانى، در کنار تحقیق در خصوص تسامح کوروشى یا «از گذشته تاریخى ایران چه مى‏توان آموخت؟» که به صورت مقالات متعدّد در کتابهاى نه شرقى، نه غربى، انسانى، یادداشت‏ها و اندیشه‏ ها، و از چیزهاى دیگرگرد آمده‏ اند، نشانگر وسعت دامنه تحقیقات وى در زمینه فرهنگ ایران است.

ولى کدام محقّقى است که به تحقیق در عرصه ادب و فرهنگ ایران بپردازد و بتواند از بحث درباره آنچه که یکى از پرشکوه‏ترین و رفیع‏ترین قلل ادبیات و فرهنگ فارسى شمرده مى‏ شود، یعنى تصوف و عرفان، برکنار بماند. به واقع آثارى که دکتر زرین‏ کوب در این پهنه آفریده، از بدیع‏ترین و ابتکارى‏ترین نوشته‏ هاى وى است. در اینجا ما نه فقط با نثر و کیفیت تدوینى منحصر به فرد، بلکه با دیدگاهى نو و نگاهى تحلیلى ـ انتقادى آشنا مى‏شویم. بهترین نماینده این آثار هم به لحاظ ساختارى، هم بحث نظرى، هم نثر عالى و هم محتواى منحصر به فرد در ایران همانند ندارد. ارزش میراث صوفیه، جستجو در تصوف ایران، و دنباله جستجو در تصوف ایران اینک به کتابهائى مرجع و ماندگار در موضوع خود تبدیل شده است.

پنجمین گروه از نوشته‏ هاى دکتر زرین‏ کوب را تک نگاریهاى متعدّد او درباره بزرگان ادب و عرفان فارسى تشکیل مى‏دهد. از این دسته آثار اوست از کوچه رندان درباره حافظ که با بررسى منابع عصر و جستجو در اشعار شاعر با بیانى شیوا و بلیغ به باز سازى وقایع دوران حیات وى بویژه در شیراز پرداخته و از خلال آن در زندگى و سپس در اندیشه شاعر به کندوکاو مى‏پردازد و پس از نومیدى از یافتن وى در مسجد و خانقاه، سرانجام سراغ او را در کوچه رندان مى‏گیرد. فرار از مدرسه همچون اثر پیشین تسلّط نویسنده را بر منابع عصر و رویدادهاى تاریخى دوران حیات امام محمد غزالى بخوبى نمایان مى‏سازد، وصداى بال سیمرغ  به زندگى و اندیشه عطّار مى‏پردازد، و همانندى بسیار وى را با امام محمّد غزّالى کشف مى‏کند. در دیدگاه دکتر زرین‏ کوب غزّالى و عطّار دو پایه مثلثى هستند که رأس آن را مولوى تشکیل داده و بر روى هم تجلّى‏گاه اوج عرفان ایرانى هستند. حاصل تلاشهاى استاد براى بررسى متعالى‏ ترین چهره عرفان ایرانى یعنى مولوى که در کتابهاى سرّنى، بحر در کوزه، پله پله تا ملاقات خدا، و کتاب گمشده نردبان آسمان، که گویا خوشبختانه بخشهائى از آن کتاب را دکتر زرین‏ کوب مجددا به قلم در آورده و قرار است با نام نردبان شکسته منتشر گردد، گنجانده شده است او را به عنوان یکى از خبره‏ ترین مولوى شناسان عصر ما مطرح مى‏سازد. دیگر تک نگاریهاى وى یعنى شعله‏ طور درباره زندگى و اندیشه حلاّج، و پیر گنجه در جستجوى ناکجا آباد درباره نظامى گنجوى و خمسه بى‏مانند او، که در طى حیّات استاد منتشر گردیدند، همچنین آنچه درباره فردوسى، سعدى، و نیز کوروش کبیر در سالهاى نهائى عمر خویش به رشته تحریر در آورده و قرار است از این پس منتشر گردد نشانگر پشتکار و دامنه تلاش استاد در گذشته ما دکتر زرین‏ کوب است.

آثار استاد در زمینه دین و فلسفه و مکتبهاى باطنى و کلامى ششمین گروه را در دسته‏ بندى نوشته‏ هاى وى تشکیل مى‏دهند. این علاقه وى که از سالهاى جوانى در مقالاتى کوتاه چون «زندقه و زنادقه»، و «ابن تومرت، مهدى مغربى» و… تجلّى مى‏ یافت، و در سالهاى میانسالى در مقالاتى مفصّل چون «یگانه یا دو گانه؟ کشمکش خدایان در ایران باستان»، «از آن سوى افق»، «غزالى در اعترافات و اندیشه‏ هایش»، «چشم‏انداز فکر معاصر»، «افلاطون در ایران»، «اندیشه فلسفى: جهش‏ ها و بن‏ بست‏ ها» ـ که عمدتا در با کاروان اندیشه به چاپ رسیده‏ اند ـ به گُل نشست، در سالهاى پسین عمر در کتاب گرانسنگ در قلمرو وجدان ثمره‏اى به بار آورد که بدون شک در قلمرو بررسى عقاید و ادیان و اساطیر نظیرى براى آن نمى‏توان جستجو کرد.

و سرانجام در آخرین مرحله باید به آفریده‏ هاى ادبى دکتر زرین‏ کوب اشاره کرد که به صورت شعر، داستان و نمایشواره‏ هائى منتشر شده و برخى از آنها همچون داستان «درختهاى دهکده» و یا منظومه «با مولاناى روم، از سرّنى» سخت به دل مى‏نشیند، تا حدّى که شاعر پرآوازه معاصر فریدون مشیرى درباره آنها چنین اظهار نظر کرده است که «بى‏گمان تنها همین یک شعر و تنها همین یک داستان کافى است که او را به نام شاعرى توانا و داستان‏ نویسى زبردست بشناسیم.» (نقل ازیادگارنامه استاد دکتر عبدالحسین زرین ‏کوب)

در طول این سالهاى طولانى، جامعه ایران به آفتهاى سیاسى و ایدئولوژیک بسیارى دچار شد، امّا زرین‏ کوب جز صراط مستقیم فرهنگ و ادب و تاریخ ایران راهى برنگزید و شصت سال پى در پى در آفاق این حقیقت متعالى ـ ادب و فرهنگ ایران ـ زیست. زرین‏ کوب فهم ظریف و دید ژرفى را نسبت به ادبیات کلاسیک ایران عرضه کرد و این نگاه و روایت جدید، یعنى نقد و تحلیل و تصحیح آثار ادبى ـ اعم از منظوم و منثور ـ اتفاقا همان نوشداروى عزیزى بود که براى ماندن در جهانى که به سوى «جهانى شدن» و هضم فرهنگ‏هاى مقاوم پیش مى‏رود، نیازمندش هستیم. بحران هویت که گریبان همه ملتهاى پیرامونى را گرفته، با تلاش مردانى ستبر همچون زرین‏ کوب، نتوانسته است در حقیقت و مبانى فرهنگ و هویت تمدنى ایرانیان خللى وارد آورد. چنین حقى که زرین‏ کوب برعهده همه ما دارد و رمزهاى مصونیت ذهن ایرانى، از بیگانگى و هدم و غارت را به تک تک شاگردان و خوانندگانش آموخته است، بزرگترین میراث این استاد ارجمند و همان داستان گویا و شیواى زندگى اوست.

موضوع: یاد و یادبود |